اتحادیه بین المللی تعاون در سال ۱۹۲۳ اولین شنبه جولای را به عنوان روز جهانی تعاون نامگذاری کرده است.از آن به بعد همه ساله چهارم جولای در کشورهای جهان به عنوان روز تعاون سعی می شود ارزشهای تعاون ،کار جمعی و مساعی مشترک مطرح و یادآوری گردد. در این راستا تعاونگران و متولیان امر تعاون در ایران هم سالهاست که برای اجرای برنامه های خود هفته منتهی به روز تعاون (که امسال مصادف با سیزده شهریور است) را به عنوان هفته تعاون در نظر می گیرند.
متاسفانه سالهاست که این ایام علیرغم بعضی از تلاش های متولیان این بخش در حوزه های ترویجی ،تبلیغی و رسانه ای رویداد مهمی تلقی نمی شود . نگارنده بدون اینکه قصد ورود به مباحث تخصصی اعتلای فرهنگ داشته باشم، به رسم ارادت به جایگاه تعاون و روح همدلی و همراهی در همه نیکی ها، ضمن تبریک به همه تعاونگران کشورمان، در این نوشتار به مهمترین عناصر شکل گیری و بقای این ارزشهای وحدت آفرین یعنی “فرهنگ تعاون” پرداخته ام. امید است بتواند مشوق همراهی و نگاههای وحدت آفرین جمع کثیری از جامعه ایران اسلامی برای اعتلای همه نیکی ها باشد.
فرهنگ تعاون مانند هر مقوله فرهنگی دیگری، الگویی است از باورها و رسومات اجتماعی که حسب تجربیات بشری پذیرفته شده و به عنوان یک پدیده اجتماعی ارزشهایی را در اشکال عملی یا نمادین منتقل می کند. اینکه انسان‌ها در رفتار، سنن اجتماعی و اقتصادی خود به اقدامات و رفتارهایی برسند که شیوه جمعی کارکردن و به نفع جمع اندیشیدن را همواره مد نظر داشته باشند، التزام به فرهنگ تعاون است.از طرفی چون جاگرفتن و جا انداختن یک فرهنگ امری دفعی و مقطعی نیست؛ خود به زیباترین شیوه‌ها برای ایجاد و ماندگاری نیازمند است.
رواج فرهنگ تعاون شکل نظام یافته رفتاری است که بلوغ اجتماعی را با اراده جمعی و عزمی همدلانه در پرتو نگاهی مشارکت جویانه به نمایش می گذارد.حس اجتماعی‌بودن و نوع‌دوستی جزء خصوصیات فطری انسان‌ها است. بزرگان دینی هم، همواره به ارزشهای تعاون در زندگی تأکید داشته و دارند. ازپیامبر اسلام(ص)نقل شده است که: “هیچ انسانی بی نیاز از مردم نیست”(الحیاه ۶/۱۵۸)تعالیم اسلامی حتی در عبادات، به جمعی اندیشیدن و وحدت و همگرایی تأکید جدی نموده است.از امام صادق (ع) نقل شده است:”..والیعن بعضکم بعضا – بر شما باد که همدیگر را یاری کنید” عقلاً هم کار تعاونی برای سعادت جوامع و مفاهیم مهمی مانند عدالت، و هم‌افزایی اجتماعی و اقتصادی نسخه قابل قبولی است. با اینحال در جوامع انسانی از جمله در ایران علیرغم ریشه اعتقادی و باورهای تاریخی ، گسترش آن با مشکلاتی مواجه هست. بویژه اینکه در موضع عمل اگر بنا باشد که این ساماندهی مبنای حرکت و تلاش در امور اجتماعی بویژه فعالیتهای اقتصادی قرار بگیرد، با همه منافعی که شمرده شد؛ متاسفانه پرداختن به آن یک امر جا افتاده‌ای نیست. تا جایی که بعضی اساسا با هر نوع مشارکت در امور اقتصادی مخالفند و ریشه آنرا هم موفق نبودن تلاشهای شراکتی و فعالیت های گروهی می دانند. عده ای از افراد مصداق ساده آن را نتایج درخشان موفقیت های ورزشکاران در بازیهای انفرادی به نسبت ورزشهای جمعی مثال می زنند. بعضی هم دلیل عمده آن را کم توجهی به فرهنگ کار جمعی و عدم زمینه های تربیتی جامعه می دانند.
با اینحال گونه شناسی اینگونه چالشهای مسیر راه تعاون و همدلی، می تواند دلایل متعددی داشته و شکل گیری باورهای غلط در جامعه موجبات ناروا دانستن تعاون را فراهم کرده است. از جمله اینکه برخلاف تصور عده‌ای، قلّت طرفداران این فضائل دالّ بر کم ارزش‌بودن و تشکیک در مقبولیت آن نیست. زیرا در کل تاریخ، فضائلی که به نوعی با از خودگذشتگی مرتبط می‌شود؛ علیرغم اعتراف همگان به فضیلت و ارزشمندی آن، ممکن است به لحاظ عدد از اکثریت بالایی برخوردار نباشد. امّا همگان نمی‌توانند پله‌های این فضائل را به درستی طی کنند. کما اینکه فرهنگ وقف در اصول اجتماعی و اقتصادی فضیلتی است ایثارگرانه. واقعا چند درصد افراد در جامعه دسترنج و مایملکشان را بدون چشم‌داشت، برای بهره مندی همنوعان خودشان، جهت رضای الهی هدیه می‌کنند. اگر عده کثیری این عمل الهی و انسانی را نوعی هدر دادن اموال خود دانسته یا موفق به انجام آن نیستند، می‌تواند قطره‌ای از ارزش آن فضیلت را کاهش دهد؟
جریان تعاون به عنوان یک فرهنگ متعالی رفتاری و روحیه همبستگی و مشارکت جمعی به دلیل ضرورت و ترویج آداب تربیتی مسئولیت پذیریهای اجتماعی و ویژگی‌های دلسوزی، رفق و مدارا، دگرخواهی، عدالت‌خواهی و حتی در صورت ضرورت درک تکافل اجتماعی ؛ با اینکه اقدامی است قابل توجه انسان‌ها؛ امّا افراد کمتری موفق به اجرای واقعی آن بوده‌اند. مگر اینکه برای درک این فضائل و جاانداختن آن مانند سایر فضیلت‌های اجتماعی به باور، آموزش، حمایت و ترویج مداوم بکارگرفته شود.
درک جداسازی اصل حقیقت، از نمونه‌های تقلبی و ناقص آن، نکته دیگری است که در جای خود اعتقاد به تعاون را تضعیف می کند. زیرا چه بسا بهترین فرهنگ و فضیلت در یک جامعه، توسط افرادی با نام و تابلوی آن همان فضیلت، خلاف آن نشان داده شده است. متأسفانه عده‌ای در عوض جداسازی نمونه تقلبی آن، اصل آن ایده را مورد اعتراض قرار می‌دهند. همانطور که با بزرگنمایی افراد غیر عامل به ارزشهای اسلامی و دیدن ریا کاران مذهبی بعضی از طرفداران ساده‌اندیش اجتماعی و اقتصادی که بدون مطالعه دقیق‌تر، صرفاً با دیدن این مدعیان مذهبی ، از اصل دین و فضائل عزتمند آن روگردان می‌شوند و جمعی هم منافقانه از این فرصت ها دلایلی در تبلیغات بر علیه فضایل دینی پیدا می کنند.ممکن است نمونه های ناموفق و رفتارهای سودجویانه ای بنام تعاون هم موجبات فرصت یابی مخالفان این تفکر را فراهم کند.
از طرفی چون تعاون خود یک حرکت اجتماعی است و منافع آن هم بطور جمعی متجلی می شود؛ مانند سایر مقوله های فرهنگی جا افتادن آن به کار ممتد،تلاش فرهنگی و زمینه یابی های متععد نیازمند است در نتیجه می طلبد تا اراده های جمعی به خصوص اراده متولیان جوامع انسانی در سیاستگذاری‌ها و برنامه های اجتماعی به آن معطوف باشد و از آن بعنوان یک رویکرد پذیرفته گردد یاد و ترویج شود. حتی برای ایجاد باور اجتماعی آن سرمایه گذاریهای لازم انجام گیرد.
باورهای پژوهشی علوم تربیتی و رفتاری هم به این مساله تاکید دارد که جا انداختن این روحیه و فرهنگ غنی انسانی نیازمند ترویج روحیه ی مسولیت پذیری ، ایثار و دگر خواهی و آموزش گسترده ومؤثرآن در کودکستان‌ها و مدارس، دانشگاه‌ها با استفاده از روش‌های بدیع هنرمندانه است. بدیهی است که در جامعه‌ای که در کتب مدرسه‌ای آن بچه‌ها عبارات را به نام “من” می‌خوانند مانند «کتاب من، مداد من، لباس من» با جامعه‌ای که بچه‌ها همین عبارات را «کتاب ما، مدرسه ما، مزرعه ما،کشور ما و …» می‌خوانند، نگاه جامعه به امور فردی یا اجتماعی متفاوت است.
به راستی رسانه‌ها حتی رسانه ملی چقدر به عنوان یک هدف مهم اجتماعی در ترویج کار جمعی چنین فضیلت هایی را ترویج و تبلیغ می کنند؟ کتاب های درسی و اردوهای تربیتی چطور؟
نهایتا اینکه اگر فضایل بدیهی و پذیرفته شده فرهنگ تعاون را ضروری و اثربخش می دانیم،اعتلای این شیوه اقتصادی در جامعه در گرو تقویت باورهای اجتماعی و فراهم کردن بسترهای حضور مردم بخصوص جوانان کشور در اقتصاد مردمی تعاون که البته باید بنیان های ساختاری آن با عنایت به فرهنگ دینی و قابلیت های اجتماعی کشور مورد ارزیابی قرار گیرد. تا در کنار رویکردهای متولیان کشور اعم از دولت و مجلس باور تعاون معنا داتر تلقی شده و با بکارگیری آموزش‌های تخصصی از رسانه ها و حمایت های مادی و معنوی از داوطلبان کسب و کارهای جمعی برای موفق‌شدن در امور اقتصادی و سایر حمایت‌هایی که بتواند تازه واردها ی عرصه اقتصاد و موسسات مربوط به مشارکت های اجتماعی را مورد حمایت قرار گیرد. زیرا درصورت شکست بخشی از افرادی که با قلت سرمایه و تجربه وارد عرصه های اقتصادی می شوند، خود می تواند به ضدتبلیغ بر علیه فرهنگ تعاون تبدیل شود.
