وجه تمايز بازار سرمايه اسلامی و بازار متعارف

ریال نیوز : بازار سرمايه اسلامی بازاری است كه اولاً از جهت اهداف، اصول و سياست‌ها همسو با نظام اقتصادی اسلامی باشد و ثانیاً از جهت ابزار و نهادهايی كه در آن شكل می‌گيرد بر اساس آموزه‌های فقه اسلامی تهيه شده باشد.

مقدمه:
بازار سرمايه محلی است كه در آن گروهی از افراد كه خواهان عرضه سرمايه و دريافت منفعت هستند به عرضه سرمايه اقدام می‌كنند و در مقابل كارآفرينان، فعالان اقتصادی، بنگاه‌ها و شركت‌ها، اصطلاحاً تقاضای سرمايه می‌كنند. محل داد و ستد سرمايه، همان بازار سرمايه است كه در قالب اوراق بهادار و ابزارهای مالی به خريد و فروش می‌رسد.[۶] بازار سرمایه شامل ٢ بعد سرمایه گذاری و نرخ بهره میباشد. هر زمان که سرمایه گذاری افزایش یابد، نرخ بهره کاهش می یابد و به عبارتی رابطه عکس بین سرمایه گذاری و نرخ بهره وجود دارد. در این مجال ابتدا به تحلیل بازار سرمایه می پردازیم و سپس عوامل برونزای مؤثر بر این بازار را بررسی می نماییم. زمانی که مکانیسم بازار سرمایه مثبت بوده و به صورت اکتیو فعالیت نماید، میتواند مثمر ثمر بوده و درآمد (تولید) را افزایش دهد. بعبارتی در بازار سرمایه متعارف، مکانیسم بازار بصورت صحیح فعالیت می نماید. از دیدگاه بازار سرمایه اسلامی مسئله توزیع عوامل و منابع محدود تولید قبل از تولید، و توزیع محصولات بعد از تولید مطرح است که توزیع عادلانه در این زمینه می تواند مزیت بازار سرمایه اسلامی نسبت به بازار سرمایه متعارف باشد .
اگر چه تخصیص بهینه منابع به افراد متخصص بسیار حائز اهمیت می باشد، لذا حل مشکلات اقتصادی در این زمینه، اختصاص بخشی از تولید به اقشاری که در تولید و درآمد نقش نداشته اند، می باشد. وجود انجمنهای حمایتی در بخشهای مختلف اقتصادی در بازار سرمایه، وامهای با بهره کم و اجازه ورود افراد با سرمایه کم به بازار اوراق قرضه و سایر موارد میتواند در این امر نتیجه بخش باشد .
خروج اعضاء از برخی فعالیتهای بازار سرمایه میتواند مؤثر باشد، که این مسئله به توان اقتصادی کشورها برمی گردد و کشورهای اسلامی با بازار سرمایه اسلامی زمانی که قدرتمند باشند در این زمینه میتوانند در بازار سرمایه توفیق یابند.

وجه تمایز بازار سرمایه اسلامی و بازار متعارف:
بازار سرمايه بر اساس يك سری اهداف و خطوط كلی شكل می‌گيرد كه سياست‌های بازار سرمايه را مشخص می‌كند. در بازار سرمايه متعارف هدف اصلی حداكثر كردن سود صاحبان سهام و صاحبان اوراق مالی است و تمام بازار بر پايه اين انگاره فعاليت می‌كند و سياست بازار بر اين پايه استوار است. در بازار سرمايه اسلامی اصطلاحاً هدف فقط حداكثر كردن سود سهام‌دار نيست و نكات مختلف ديگری نيز در نظر گرفته می‌شود. مثلا ابعاد مختلف يك فعاليت اقتصادی در نظر گرفته می‌شود، كاركنان، مديران و حتی مشتريان محصولات و به نوعی منافع كل جامعه‌ای كه به نوعی در ارتباط و متاثر از محصولات اين بنگاه است موضوع بازار سرمايه است. تفاوت بازار سرمايه اسلامی و بازار سرمايه متعارف نه تنها در اهداف كه در ساز و كار و ابزارهای مورد استفاده در بازار را شامل می‌شود. بنابراين در بازار سرمايه متعارف همه به دنبال اين هستند كه فقط كالاها به شيوه كالاهای قاچاق نباشد، محصولاتی كه توليد آن ممنوع است، در بازار نباشد و بعد از آن بنگاه اقتصادی در توليد محصول، عرضه محصول و پرداخت دستمزد و قيمت‌گذاری كالا آزادی عمل دارد، درحالی كه در يك بازار سرمايه اسلامی حاكميت عدالت و حاكميت اخلاق اسلامی از ملزومات اصلی تحقق بازار است و به دنبال آن پيروی از اصل انصاف هم در بازار سرمايه اسلامی بسيار مهم و حائز توجه است. [۶] در هر نظام اقتصادی متناسب با برداشتی که از علت اصلی مشکلات اقتصادی وجود دارد، راه حل هایی نیز برای رفع آن ارائه میشود. در نظام اقتصاد سرمایه داری، محور بودن منابع طبیعی از یک طرف و نیازهای متنوع انسان که با پیشرفت تمدن و تکنیک به صورت نامحدود رو به افزایش است از طرف دیگر، ریشه اصلی مشکلات اقتصادی شناخته شده، به همین سبب تخصیص بهینه منابع تولید مورد تأکید فراوان بوده و حتی در شمار مشهورترین تعاریف اقتصاد قرار گرفته است.[١] دیدگاه اسلام در این زمینه با نظام اقتصاد سرمایه داری و سایر نظام ها متفاوت است و مطرح می نماید که خداوند با شناخت نیازهای انسانها، طبیعت و منابع را به اندازه آفریده است. از دید اسلام ریشه اصلی مشکلات اقتصادی، توزیع ناعادلانه و سهل انگاری در استفاده صحیح از منابع طبیعی است.

بازار سرمایه متعادل میتواند در نظام بازار سرمایه اسلامی و نظام بازار سرمایه متعارف مؤثر باشد:
درآمدهای انسانها در سنین مختلف زندگی متفاوت است ولی طبق نظریه دور زندگی مودیگیلیانی تنظیم میزان مصرف هر دوره زندگی پیوستگی مصرف بر اساس درآمد و ثروت را ایجاد می نماید بنابراین برنامه ریزی جهت پاسخگویی به نیازهای دورههای مختلف زندگی (سنین مختلف) میتواند توزیع درآمد در جنبه فردی را ایجاد نماید.
نظام بازار سرمایه اسلامی به دلیل توزیع عادلانه منابع دارای مزیت می باشد. حال این سؤال مطرح میشود که در نظام اقتصاد اسلام که اصل عدم تمرکز ثروت یکی از اصول مهم سیاست اقتصادی است که در قرآن مورد تأکید قرار گرفته است و توزیع غنایم و ثروت های عمومی به منظور جلوگیری از تمرکز ثروت پیش بینی شده است، چه تضمینی برای به هم نخوردن توازن اجتماعی وجود دارد.[١] زیرا که بر اساس واقعیات طبیعی، طبیعت و استعدادهای افراد متفاوت است و کار منشاء مالکیت خصوصی است و لذا امکان ثروتمند شدن افراد از طریق جنسیت افراد و استعداد و کار آنها فراهم است. ثروتمند شدن افراد توانمند، عدم توازن اجتماعی ایجاد می نماید، لذا پیروی از بازارهای جنبی در کنار بازار اصلی سرمایه، در ایجاد توازن و عدم بهره کشی از افراد توانمند مؤثر می باشد.

توزیع تولید (درآمد) در بازار سرمایه اسلامی:
کسانی که جزء سه گروه نیروی کار و سرمایه و صاحبان سرمایه نیستند باید مورد حمایت قرار گیرند. گروهی که دارای برتری فکری و جسمی هستند، معیار توزیع برای این گروه کار است. چنانچه درآمدشان بیش از نیازشان باشد دولت میتواند از طریق مالیاتها مانند زکات برای حفظ توازن اجتماعی از آن استفاده نماید.
گروهی که قادر به کار کردن هستند اما درآمد حاصل از کار آنها تنها میتواند نیازهای اساسی و اولیه شان را برآورده سازد، معیار توزیع برای این گروه علاوه بر کار، احتیاج هم هست که توأم با یکدیگر سهم آنان را از درآمد تعیین میکند.
تأمین معیشت افراد جامعه در سطح متعارف از وظایف دولت اسلامی است و گروه دیگر به دلیل ضعف جسمی و فکری توان انجام کار ندارند و یا به دلیل نیافتن کار امکان اشتغال به کار ندارند، معیار توزیع برای این گروه تنها احتیاج است. حق این افراد در اموال دیگران با عنوان “حق معلوم” در قرآن مورد تأکید قرار گرفته بر اساس حق مشارکت آنها در ثروت های عمومی و دولتی است. لذا مکانیسم توزیع درآمد در نظام اقتصاد اسلام با سایر نظام های اقتصادی متفاوت است.[۳]

توزیع درآمد در سایر نظام های اقتصادی:
در نظام سرمایه داری توزیع درآمد بوسیله مکانیسم بازار انجام می گیرد، افزایش احتیاج می تواند موجب افزایش عرضه کار و کاهش دستمزد شود و حتی تأثیر منفی روی توزیع بگذارد.[۳] نظام ها باعث نقص قیمت میشود و بازار رقابتی کارایی خود را از دست می دهد.
در نظام سوسیالیسم یا کمونیستی مالکیت خصوصی بر ابزار تولید وجود ندارد. اصولاً مالکیت نمیتواند منشاء سود و درآمد باشد. سایر نظام های اختیاری نیز که در بازار سرمایه تولید درآمد مینماید به تحول توزیع میگردد که با اشکالاتی مواجه است.

سرمایه گذاری:
سرمایه از دید کلی به معنی صرفنظر کردن عایدات امروز به امید دریافت عایدات بیشتر در آینده است. دو ویژگی عمومی آن زمان و ریسک می باشد. اگر پاداشی در کار باشد به آینده مربوط میشود و معمولاً مبلغ آن نامطمئن است. در برخی از موارد عامل زمان برجسته است (مثل اوراق قرضه خزانه) و در برخی موارد ریسک ویژگی اصلی است (برای مثال اختیار خرید سهام عادی) و در مواردی نیز هر دو عامل زمان و ریسک دارای اهمیت هستند (برای مثال سهام عادی).
سرمایه گذار به نوعی از سرمایه گذاری «واقعی» محدود میشود که در آینده درآمد ملی را افزایش میدهد و معمولاً سرمایه گذاری واقعی به نوعی از داراییهای مشهود نظیر زمین، ساختمان، ماشین آلات، موجودی کالا و کارخانه اطلاق میشود و سرمایه گذاری مالی مثل سهام عادی و اوراق قرضه به قراردادهای کتبی و مکتوب برای قطعات کاغذ اطلاق میگردد.
سه محیط سرمایه گذاری داریم که میتوانیم فعالیت سرمایه گذاری داشته باشیم: اوراق بهادار (که به عنوان سرمایه گذاری مالی یا داراییهای مالی شناخته میشود)، بازار اوراق بهادار (که به عنوان بازار مالی شناخته میشوند) و واسطه های مالی که به عنوان موسسات مالی نیز شناخته می شوند.[۴]

مکانیزم بازار سرمایه اسلامی:
بازار سرمايه اسلامی بازاری است كه اولاً از جهت اهداف، اصول و سياست‌ها همسو با نظام اقتصادی اسلامی باشد و ثانیاً از جهت ابزار و نهادهايی كه در آن شكل می‌گيرد بر اساس آموزه‌های فقه اسلامی تهيه شده باشد. هم نهادهايی كه در بازار سرمايه فعالند و هم ابزارهايی كه در اين بازار مورد استفاده واقع می‌شوند، بايد بر اساس آموزه‌های اسلام تعريف شود.
دست‌اندركاران بازار سرمايه اسلامی بر اساس قوانينی كه بر بازار سرمايه حاكم است، از ابتدا بر اين عقيده بودند كه همه ابزارها و نهادهای شكل گرفته بر اساس آموزه‌های اسلامی طراحی شود و کمیته ای فقهی بر آن نظارت داشته باشد.[۶] امروزه در بازار سرمايه اسلامی علاوه بر سهام، ابزارهای مالی اسلامی دیگری نظير اوراق مشاركت، اوراق اجاره، اوراق مرابحه، اوراق حق تقدم تسهيلات، اوراق سلف و صکوک مشاهده میشود. صكوك اوراق بهادار اسلامی هستند كه پل ارتباطی می‌شوند بين كسانی كه وجوه مازاد نقدی دارند با كسانی كه در تأمين مالی پروژه‌ها مشكل مالی و كسری منابع دارند. صكوك سبب می‌شود تا منابع از عرضه‌كنندگان سرمايه به كارآفرينان و فعالان اقتصادی نيازمند به سرمايه منتقل شود.[۶] بازار سرمايه اسلامی علاوه بر ابزار از نهادهای خاص خود، مثل صندوق‌های سرمايه‌گذاری و شركت‌های سرمايه‌گذاری و شركت‌های كارگزاری بهره می‌برد و تلاش شده است فعاليت و ابزارهای اين نهادها نیز بر اساس فقه اسلامی مورد استفاده واقع شود.[۶]

نتیجه گیری:
در بازار سرمايه اسلامی هدف صرفاً حداكثر كردن سود سهام‌دار نيست و ابعاد مختلف يك فعاليت اقتصادی در نظر گرفته می‌شود؛ حاكميت عدالت و اخلاق اسلامی از ملزومات اصلی تحقق بازار است و به دنبال آن پيروی از اصل انصاف هم در بازار سرمايه اسلامی بسيار مهم و حائز توجه است.[۶] نظام اقتصادیی می تواند بر جوامع بشری حاکم باشد و دوام بیاورد که با فطرت انسانها سازگار باشد و بر اساس جهان بینی و ارزشهایش شکل گرفته باشد که ضرورتاً منافع و مصالح فرد و اجتماع را مورد تأکید قرار دهد و نظریاتی که اصول نظام اقتصادی بر آن قرار دارد بر مبنای معیارهای ارزیابی نظریه ها، علمی باشد و سازگاری آن با سایر نظریات معتبر و پذیرفته شده باشد و با سایر نظامهای اجتماعی، سیاسی، حقوقی و اخلاقی هماهنگ باشد.
در چنین نظامی به لحاظ وجود اعتدال، تعدیل هایی در نظام های سرمایه ای و سوسیالیستی ضرورت ندارد و در نتیجه تضاد میان ابزار و اهداف بوجود نمی آید. همچنین به لحاظ رعایت منافع و مصالح فرد و اجتماع مشکلات ناشی از فقدان انگیزه، تمرکز ثروت، توزیع درآمد به زیان اکثریت افراد جامعه ایجاد نخواهد شد.
” نویسنده : حسین کچوئیان
دکتری مدیریت راهبردی/ کارشناس امور بانکی و بازار سرمايه ”

منابع:
١- نمازی، حسین ،«نظام های اقتصادی»، کتاب شرکت سهامی انتشار۴۳. صفحه ۳١۰
2. Macroeconomic , Williamson, PARTY 1, Chapter 1,.
۳- ان منکیو، گریگوری ،«اقتصاد کلان»، کتاب، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.سال انتشار۷۳ چاپ سوم، صفحه ۱۵۴.
۴- شارپ، ویلیام اف، الکساندر گوردون جی و جفری وی بیلی ،«مدیریت سرمایه گذاری»، انتشارات، نشر اتحاد سال انتشار١۳۷۳، صفحه ۰۹
5.http://jahannews.com/vdcbfwbfgrhbw5p.uiur.html.
۶- موسویان، سید عباس، مصاحبه با خبرگزاری ایکنا، ۱۷ خرداد ۹۲، کد خبر: ۱۲۳۸۴۰۹